فصل اول: کلیات
معنا شناسی اصطلاح اهل بیت علیهم السلام


نکاتی در مورد اهل بیت:
.1اهل بیت در معنای دوم قابلیت تطبیق بر افراد مختلف دارد، پس محدوده‌ی آن باید از ناحیه شارع تعیین شود.   امکان داخل شدن افرادی یا خروج افرادی: مثل خطاب خدا به نوح: «... إِنَّهُ‏ لَیْسَ‏ مِنْ‏ أَهْلِک... ‏» هود/46
.2شایستگی انتساب به بیت نبوت در معنای دوم مراتب گوناگونی دارد که بر اساس معیارهای خاص ذاتی یا اکتسابی افراد احراز می‌شود، مثل: سلمان فارسی در حدیث «سلمان منّا اهل البیت»
.3اهل بیت در لسان پیامبر در عالی‌ترین مرتبه تنها بر افراد خاصی تطبیق شده و به صورت اصطلاح درآمده است:

الف) حدیث ثقلین: «کتاب الله و عترتی اهل بیتی »

ب) حدیث سفینه: «مثل اهل بیتی کمثل سفینة نوح»

ج) داستان مباهله و کساء: «اللهم هولاء اهل بیتی»

د) حدیث نجوم: «اهل بیت امان لامتی»

و) حدیث صلوات: «اللهم صل علی محمد»

 

•مراد در اینجا معنای اصطلاحی اهل بیت در سیره نبی اسلام است که با عنوان «دوازده خلیفه» توصیف شده‌اند.
•اصحاب از رسول خدا در مورد «عترت» پرسیدند، پیامبر فرمودند: «علی، حسن، حسین و امامانی که از فرزندان حسین‌اند تا روز قیامت». (روایات فراوان و متواتر شیعی و برخی روایات اهل سنت)
•کسی جز این 12 پیشوا ادعا نکرده که در زمره‌ی این 12 خلیفه یا از افراد اهل بیت به این معنای اصطلاحی است.

طبقه بندی آیات درباره اهل بیت و تنقیح موضوع

تبیین موضوع برای مشخص نمودن مراد از آیات ولایت در عنوان

معیار: آیات قرآن، روایات شأن نزول، احادیث معصومین

دسته بندی کلی:

.1اهل بیت در سطح ظواهر آیات (تنزیل قرآن)

فهم قرآن برای هر کس مفهوم عربی یا مقدمات تفسیر را بر اساس شیوه محاوره عقلایی بداند.

2. اهل بیت در سطح بطون آیات

مثال: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام معنای «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» را پرسید: امام فرمود: «گرفتن شارب، کوتاه کردن ناخن و همانند آنها». او با تعجب پرسید: ذریح محاربی از شما نقل می‌کند: «لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» لقای امام است! امام فرمود: «صَدَقَ‏ ذَرِیحٌ‏ وَ صَدَقْتَ إِنَّ لِلْقُرْآنِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ مَنْ یَحْتَمِلُ مَا یَحْتَمِلُ ذَرِیح‏» ذریح راست می‌گوید، تو نیز راست می‌گویی؛ همانا برای قرآن ظاهری و باطنی است؛ چه کسی می‌تواند آنچه را ذریح (از معانی بطنی قرآن) متحمل می‌شود، تحمل کند.

دسته بندی ظواهر آیات

الف) جایگاه اهل بیت: بیان فضائل اهل بیت به طور عام یا خاص امام علی (با شأن نزول،مانند: «سوره انسان» یا بدون شأن نزول:

«اصطفای اهل بیت در آل ابراهیم: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمین‏»)

ب) حقوق اهل بیت

.1حق مودت: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی‏ الْقُرْبى‏ وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُور»
.2حقوق مالی: خمس: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى‏ ... »

امام رضا علیه‌السلام: «خداوند اهل بیت را در کنار خود و رسولش قرار داد و آنچه برای خود پسندید، برای آنان نیز پسندید».

فیء: «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‏ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى‏» حشر/7

3. حق وراثت کتاب: «ثُمَ‏ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ‏ الَّذینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا... »

4. حق مرجعیت علمی: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُون‏» صلاحیت تام علمی اهل بیت و رفع شبهات

 

5. حق ولایت: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُون‏»

5. حق ولایت

ولایت در قضاوت، هدایت‌گری، تبیین و تعلیم وحی و مرجعیت دینی، حاکمیت سیاسی و اجتماعی و ...
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ‏ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ ... » نساء: 59
امام رضا علیه‌السلام: اولی الامر= اهل بیت، «فَجَعَلَ طَاعَتَهُمْ مَعَ طَاعَةِ الرَّسُولِ مَقْرُونَةً بِطَاعَتِهِ کَذَلِکَ وَلَایَتَهُمْ مَعَ وَلَایَةِ الرَّسُولِ مَقْرُونَةً بِطَاعَتِهِ» اطاعت آنان را در ردیف اطاعت رسول قرار داد و آنچه را از اطاعت خود و رسولش پسندید، برای آنان نیز پسندیدو از اطاعت مطلق آنان پرده برداشت.

 

حق ولایت اهل بیت و ابعاد آن از دیدگاه فریقین در سطح ظواهر آیات
اوصاف امامت:
.1نصب: ولایت در سطح ظواهر قرآن جز به نصب خداوند یا فردی معصوم به اذن الهی، برای هیچ کس روا نیست و نصب شرعی نخواهد داشت.
.2عصمت: انسان‌های موحد ناب در تمام ابعاد توحید نظری و عبادی و در تمام شئون زندگی.
.3برتری مقام امامت از نبوت: شیعه این مطلب را از تعالیم قرآن و اهل بیت صورت گرفته است.
آیات اصلی تفسیر ولایت: ولایت امام علی علیه‌السلام به طور خاص و سایر اهل بیت به طور عام
.1آیات ولایت: مائده/55 و 56
.2اولوا الامر: نساء/ 59
.3آیه تبلیغ یا عصمت: مائده/ 57
.4آیه اکمال: مائده/ 3

سایر آیات که به آنها نپرداخته‌ایم: «وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هاد» رعد/7. « کُونُوا مَعَ الصَّادِقین‏» توبه/119

استدلال علامه حلی بر امامت امام علی علیه‌السلام:

امامیه چون فضائل و کمالات امام علی را که مخالف و موافق هر دو نقل کرده‌اند، بیش از حد احصا کردند و مطاعن فراوان در کتابهای اهل تسنن برای دیگران دیدند، قول امام علی را پسندیدند و وی را برای خود امام قرار دادند... ما در اینجا تنها به اندکی از ذکر فضائل امام علی و مطاعن دیگران بسند خواهیم کرد تا حجتی برای انان در روز جزا باشد. «منهاج الکرامة، ص 84ـ111» (قبح تقدم مفضول بر فاضل)

اهل بیت در سطح بطونی آیات:
مراد از بطون = معنای لغوی که مبطون و پوشیده و مراد خداوند است، ولی در نظر ابتدایی به قرآن فهمیده نمی‌شود.
بطن قرآن در نصوص شیعه دارای این معنای گسترده است.
بطن قرآن = معنای پنهانی ذو مراتب که از سنخ معنا و مفهوم است برای روشن شدن:
.1معارفی از سنخ وجود که هنوز تأویل آنها نیامده و در خارج به صورت عینی تحقق نیافته است.
.2تأویلی پنهان که همراه با معنای ظاهری آیه مراد خداوند متعال است.
.3تأویلی که با تجرید خصوصیات نزول و تعمیم آن بر موارد مشابه صورت گرفته است.

تأویل= بطن قرآن در روایات  منظور: مایؤول الیه الکلام= هر آنچه کلام به سوی آن برمی‌گردد.

 

شامل: آنچه کلام ناظر به آن است. اعم از مصداق عینی یا مفهوم ذهنی (اختصاص آن به یک معنا و تعمیم آن به موارد مشابه نیازمند دلیل است).

درک سطون آیات و تبیین آن درک بسیاری از روایات را روشن می‌سازد، مانند: 

«ثلث یا ربع قرآن درباره اهل بیت است»

 

پیشینه موضوع

کتاب‌ها و رساله‌هایی که در مورد «امامت» نوشته شده‌اند.
دائرةالمعارف تشیع: «شمار آنچه تحت این عنوان از مؤلفات شیعی به شیوه کلامی نگارش شده، بیش از 120 کتاب یا رساله است».

«عیسی بن روضه» تابعی، وابسته به بنی هاشم، حاجب یا صاحب خلیفه منصور عباسی (د.158)، نخستین مؤلف کلام

الف) منابع کلامی:

خلیل بن احمد فراهیدی: د. 170ق

یونس بن عبدالرحمن: د.208ق

محمد بن ابوعمیر: د. 217

خاندان نوبختیان

محمد بن یقطین از اصحاب امام جواد علیه السلام

  

کتاب‌ها و رساله‌هایی که در مورد «امامت» نوشته شده‌اند.
دائرةالمعارف تشیع: «شمار آنچه تحت این عنوان از مؤلفات شیعی به شیوه کلامی نگارش شده، بیش از 120 کتاب یا رساله است».

«عیسی بن روضه» تابعی، وابسته به بنی هاشم، حاجب یا صاحب خلیفه منصور عباسی (د.158)، نخستین مؤلف کلام

الف) منابع کلامی:

خلیل بن احمد فراهیدی: د. 170ق

یونس بن عبدالرحمن: د.208ق

محمد بن ابوعمیر: د. 217

خاندان نوبختیان

 

محمد بن یقطین از اصحاب امام جواد علیه السلام

الف) ادامه منابع کلامی:

ابوجعفر محمد بن علی بن نعمان بجلی کوفی ملقب به مؤمن طاق
ابو محمد فضل بن شاذان نیشابوری: د. 260 ق
ابوالعباس عبدالله بن جعفر حمیر قمی مؤلف کتاب قرب الاسناد
ابوعبدالله سعد بن عبدالله اشعری قمی: د. 299 یا 310
صدوق اول، ابوالحسن علی بن الحسین بن بابویه قمی: د.329، صاحب کتاب «الامامة و التبصرة من الحیرة»
شیخ صدوق (معروف) ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی: د. 381ق
شیخ مفیدابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان: د. 413ق
الف) ادامه منابع کلامی:
شیخ کمال الدین میثم بن علی بحرانی: د. 679ق
شیخ زین الدین ابو محمد علی بن محمد عاملی بیاضی نباطی: د. 877ق، «صراط المستقیم»

عصر صفوی: دوران رونق پژوهشها و تألیفات

الامامة:‌ مرحوم وحید بهبهانی: د. 1206ق
ضربة الحیدریة: سید محمد بن دلدار نقوی لکهنوی: د. 1248ق (رد بر مبحث امامت التحفة الاثنی عشریة)
الامامـة:میرزا حبیب الله رشتی نجفی: د.1312ق
الامامة الکبری و الخلافة العظمی: حاج آقا میر قزوینی (با تعلیقات سید مرتضی قزوینی)
الامامة فی التشریع الاسلامی: شیخ محمد مهدی آصفی
 خواجه طوسی: د. 672ق، الامامة و بیان شرایطها
الشافی فی الامامة: علم الهدی شریف مرتضی (د. 438)
تلخیص الشافی: شیخ الطائفة طوسی (د. 460)، بازخوانی الشافی
متکلمان شیعی از آیات و روایات الهام گرفته و با مقدمات برهانی و جدلی مباحث را ارائه نموده‌اند.

ب) منابع روایی

کتابهایی که به جمع‌آوری روایات درباره آیات ناظر به اهل بیت پرداخته‌اند.

کیفیت: گردآوری تمام شواهد از قرآن که به نحوی به معرفی فضائل اهل بیت و حقوق ایشان اشاره دارد.

شامل: کتابهای شأن نزول، تبیین‌های نبی اکرم و اهل بیت
کتابهای مناقب
شواهد التنزیل: حاکم عبیدالله حسکانی حنفی: د.470ق
تأویل الایات الظاهرة: السید شرف الدین استر آبادی: قرن 10
مرآة الانوار: فتونی عاملی: قرن 12
اللوامع النورانیة فی اسماء علی علیه‌السلام و اهل بیته القرآنیة: سید هاشم البحرانی
ب) منابع روایی
اهل البیت فی القرآن الکریم: علی جلائیان
اهل البیت فی الکتاب و السنة: محمد محمدی ری شهری
تفسیر الحبری: ابوعبدالله الکوفی الحسین بن الحکم: د. 286ق (در مقدمه نام 65 کتاب را آورده)
تبویب الذریعة: اشاره به برخی از منابع از جمله:
§آیات الائمة: لاریجانی
§الایات الانازلة فی فضائل العترة الطاهرة: شیخ تقی الدین عبدالله الحلبی
الدر المنثور: جلال الدین سیوطی  (د.910ق)
البرهان فی تفسیر القرآن: سید هاشم بحرانی: (د. 1109ق)
اسباب النزول ها
اسباب النزول: واحدی نیشابوری
لباب النقول: جلال الدین سیوطی
رجال انزل فیهم قرآنا: عبدالرحمن عمیره، مناسب با آیات روایات را بیان نموده و ارزش گزاری نموده است.
مقدمه تفسیر الحبری: شامل فهرست 29 کتاب در باب اسباب النزول

ج) کتابهای جامع

مناقب آل ابی طالب: محمد بن علی بن شهر آشوب (د. 588ق)

کشف الغمة فی معرفة الائمة: علی بن عیسی إربلی (د. 692ق)

احقاق الحق و إزهاق الباطل: قاضی سید نور الله شوشتری (د. 1019ق)

اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات: محمد حسن حر عاملی (د.1104)

مدینة معاجر الائمة: سید هاشم بحرانی (د.1107)

عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار: سید حامد حسین الکهنوی (د.1306)

الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب: شیخ عبدالحسین احمد الامینی (د.1390ق)

 

 

د) کتابهای انتقادی

ناظر به دیدگاه‌های مخالف
دو بخش متفرق و مدون
.1متفرق در تفاسیر غیر مأثور فریقین ذیل آیات ولایت
مفاتیح الغیب: فخر رازی
روح المعانی: آلوسی
المیزان: ‌علامه طباطبایی

2. آثار مدون

 

2. آثار مدون
علامه حلی: (د. 728ق)
در باب امامت
الفین
نهج الحق (استناد به 84 آیه در امر ولایت)
منهاج الکرامة فی الامامة که توسط ابن تیمیه حرانی (د. 728ق) به نام منهاج السنة النبویة
کتابهای دو طرف برای نقادی دیدگاه مخالف
النقض: نصیر الدین عبد الجلیل قزوینی (ق6)،‌ مناسب برای تفسیر تطبیقی آیات ولایت
الغدیر: علامه امینی
دلائل الصدق: محمد حسین مظفر
المراجعات: سید شرف الدین عاملی (استناد به 54 آیه)
کتابهای دو طرف برای نقادی دیدگاه مخالف
الامامة و اهل البیت: شهید سید محمد باقر حکیم
معرفة اهل البیت فی ضوء الکتاب و السنة: السید راضی الحسینی
منابع فهرست شناسی
معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت (ج9و 10): عبد الجبار الرفاعی
شناخت اهل البیت: مجمع جهانی اهل بیت
معجم التراث الکلامی: مؤسسه امام صادق (در واژه امام 350 منبع معرفی شده است).
لوح فشرده نور الولایة:

شامل متن کامل 126 جلد از منابع مهم در زمینه امامت و ولایت

 


موضوع :